Η ανάπτυξη της αυτοεκτίμησης στην παιδική ηλικία: Ο ρόλος της οικογένειας.

Φοβόμαστε να σχετιστούμε, μένουμε ανικανοποίητοι, αναβλητικοί και αποφασίζουμε να φύγουμε απ οτιδήποτε ταράζει την γνώριμη πραγματικότητα μας, ακόμα κι αν δεν μας αρέσει η ζωή που έχουμε επιλέξει να κάνουμε στο εδώ και στο τώρα. Η αμφισβήτηση των αξιών και των πεποιθήσεων με τις οποίες έχουμε γαλουχηθεί από την οικογένειά μας, «πονάει», αλλά είναι απαραίτητη προϋπόθεση για αλλαγή. Στο ίδιο πλαίσιο τοποθετούνται και έννοιες όπως αυτοεκτίμηση, αυτοαντίληψη και αυταξία, οι οποίες έχουν τις ρίζες τους στην μικρή εκείνη παιδική μας ηλικία. Ένα παιδάκι διαμορφώνει εικόνα για τις παραπάνω έννοιες από πολύ μικρό. Στη διαμόρφωση αυτή λοιπόν, καθώς και στην ανάπτυξη τους πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραματίζουν οι σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα στην οικογένεια, οι λειτουργίες, οι πεποιθήσεις, τα τελετουργικά και οι συμπεριφορές. Ίσως λοιπόν, συνειδητοποιώντας την σπουδαιότητα των παραπάνω, καταφέρουμε να αποδεχτούμε την προσωπική μας ιστορία, να την αγκαλιάσουμε και να συμπονέσουμε τον εαυτό μας για το πώς λειτουργούσε μέχρι σήμερα, επιτρέποντας του να χαλαρώσει και να δοκιμάσει κι άλλου είδους συμπεριφορές με σκοπό τη διαμόρφωση νέων ισορροπιών μέσα στο σύστημα της οικογένειας και των σχέσεων του.

Αναμφίβολα λοιπόν, η οικογένεια αποτελεί μια κοινωνική μικρογραφία μέσα στην οποία το παιδί διαμορφώνει την ταυτότητά του. όλες οι σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις τονίζουν πως η οικογένεια ασκεί την κύρια μορφοποιό δύναμη στα χαρακτηριστικά του ατόμου, τα «πλάθει» και τα διαμορφώνει. Η μορφοποιός αυτή δύναμη, βασίζει την δύναμή της στο γεγονός ότι τα παιδιά παραμένουν υπό την επίδραση της για μεγάλο χρονικό διάστημα και ειδικά τα πρώτα χρόνια της ζωής τους, όπου οι ψυχολογικοί μηχανισμοί είναι ιδιαίτερα εύπλαστοι. Επιπλέον, οι ισχυροί συναισθηματικοί δεσμοί που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών της οικογένεια, δίνουν ένταση και διάρκεια στην αλληλεπίδραση αυτών.

Μέσα στο οικογενειακό του πλαίσιο το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του. Αρχίζει να αντιλαμβάνεται τα συναισθήματα και τις σκέψεις του για τα πλεονεκτήματα του, τις δυνατότητές του, τις ικανότητες και τα όρια του. Η έννοια του εαυτού αναπτύσσεται: από την εικόνα που έχουν οι άλλοι γι' αυτό και την οποία αποκαλύπτουν, από τις συγκρίσεις που κάνει ανάμεσα στους άλλους και τον εαυτό του, από τις μέχρι τώρα πολιτισμικές του εμπειρίες, από την αξιολόγηση των σκέψεων και των συμπεριφορών του. Με άλλα λόγια, η αυτοαντίληψη διαχωρίζεται ως η γνωστική πτυχή του εαυτού και αναφέρεται στην ολότητα ενός οργανωμένου και δυναμικού συστήματος όλων αυτών που ο άνθρωπος έχει ως ιδανικά για την ύπαρξή του. Δεν είναι έμφυτη, αλλά αναπτύσσεται και δομείται από το άτομο μέσα από την αλληλεπίδραση του με το περιβάλλον του. Η αυτοαντίληψη αναπτύσσεται και διατηρείται μέσα από την διαδικασία ανάληψης δράσης και σκέψεις και από το πώς οι άλλοι θα αντιληφθούν κάθε φορά αυτό που γίνεται. Αυτή η πλευρά της αυτοαντίληψης είναι πολύ σημαντική γιατί δείχνει πως μπορεί να διαμορφωθεί και να αλλαχθεί.Επίσης, στο ίδιο πλαίσιο μπορούμε να κάνουμε λόγο για την αυτοεκτίμηση, η οποία αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο το παιδί αισθάνεται τον εαυτό του. Πόσο του αρέσει ο εαυτός του. Πόσο ικανό νομίζει πως είναι. Η προσωπική αυτοεκτίμηση εξαρτάται και από την θετική ή αρνητική άποψη που έχει διαμορφώσει για την ομάδα στην οποία ανήκει.

Ένας από τους μεγαλύτερους προδρόμους της ψυχολογίας ο Stanley Coopersmith (1967) θεωρούσε την αυτοεκτίμηση ως την προσωπική αξία του ατόμου, που εκφράζεται με στάσεις που αναπτύσσει το ίδιο απέναντι στον εαυτό του. Ο Rosenberg, όρισε την αυτοεκτίμηση ως την αρνητική ή θετική στάση σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο, σε σχέση με τον «εαυτό». Επίσης ο Ziller (2013), θεώρησε ότι ο εαυτός ορίζεται σε σχέση με τους σημαντικούς άλλους και την αξιολόγηση που προκύπτει μέσα από το κοινωνικό πλαίσιο αναφοράς. Σύμφωνα με τον William James (1960), τον ιδρυτή της ψυχολογίας της αυτοεκτίμησης, η αυτοεκτίμηση ορίζεται ως η απόσταση μεταξύ του ιδανικού και του αντιληπτού εαυτού. Κατά τον James, η αυτοεκτίμηση είναι η αναλογία μεταξύ των πραγματικών επιτεύξεων και των φιλοδοξιών του ατόμου. Μέσα από τους παραπάνω ορισμούς προκύπτει ότι η αυτοεκτίμηση είναι η συναισθηματική στάση απέναντι στον εαυτό, η οποία μπορεί να είναι είτε θετική είτε αρνητική. Συμπερασματικά με το παραπάνω, είναι βέβαιο πως όταν ένα παιδί αισθάνεται καλά με τον εαυτό του και γι αυτά που μπορεί να κάνει τότε λειτουργεί αποτελεσματικότερα. Η θετική αυτοεκτίμηση εκφράζεται μέσα από την ικανότητα ενός ατόμου να αντιμετωπίζει καινούργιες και δύσκολες καταστάσεις, να λύνει προβλήματα, να ελέγχει καταστάσεις, να βιώνει μια ιδιαίτερη κατάσταση ως μια ιδιαίτερη απαίτηση.

Με βάση όλα τα παραπάνω, αλυσιδωτά οδηγούμαστε στην ανάλυση της έννοιας της κοινωνικής σύγκρισης. Σήμερα, πολλοί ερευνητές έχουν στρέψει προς τα εκεί το ενδιαφέρον τους. Η κοινωνική σύγκριση αποτελεί γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης. Ο εγκέφαλος μας λειτουργεί κατά τέτοιο τρόπο όπου κάνει συγκρίσεις προκειμένου να δημιουργήσει αξιολογικές κρίσεις για το περιβάλλον του, σε μια προσπάθεια κατανόησης και διαμόρφωση άποψης γι' αυτό. Η άποψη που διαμορφώνει συμβάλει ώστε το άτομο να προσδιορίσει αυτό που βιώνει και αισθάνεται. Με αυτό τον τρόπο το άτομο προσπαθεί να βάλει σε τάξη «τον κόσμο του». Η σύγκριση βοηθά το παιδί να προχωρήσει στη σύναψη διαπροσωπικών σχέσεων, ωστόσο σύντομα το βοηθά να αποκτήσει μια εικόνα για τον εαυτό. «Είμαι περισσότερο ή λιγότερο έξυπνος/η, όμορφος/η, ικανός/η σε σχέση με τους άλλους». Με το πέρασμα των χρόνων και μέσω της επιρροής που ασκεί το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον και η εμπειρία μέσα από τη γνωριμία με άλλους ανθρώπους διαμορφώνεται σταδιακά η αξία για τον εαυτό. Όσο το παιδί μεγαλώνει γίνεται πιο σταθερή και ακλόνητη.

Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει πως ακόμα και τα πολύ μικρά παιδιά έχουν την ικανότητα να κατανοούν τις κοινωνικές σχέσεις. Ήδη από την πρώιμη προσχολική ηλικία τα παιδιά αναγνωρίζουν, συγκρίνουν, ανταποκρίνονται στα συναισθήματα των άλλων. Κατανοούν τις συνδέσεις μεταξύ των επιθυμιών και των πεποιθήσεων των άλλων και τις δικής τους συμπεριφοράς. Διάφορα σχετικά ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι υπάρχουν σαφείς ατομικές διαφορές ως προς την ικανότητα κατανόησης των κοινωνικών σχέσεων από τα παιδιά. Σχετικά με τις ατομικές διαφορές πολλοί ερευνητές ισχυρίζονται πως αυτές επηρεάζονται από τις σχέσεις του παιδιού με τους γονείς του. Ο Bandura (1988), υποστήριξε πως οι πεποιθήσεις που έχουν τα παιδιά για την αυτοαποτελεσματικότητά τους είναι σημαντικές καθώς εκφράζουν αυτό που πιστεύουν πως είναι ικανά να κάνουν. Επιπλέον, την αλληλεπίδραση των παιδιών με το περιβάλλον τους την επηρεάζουν οι προσδοκίες που έχουν οι σημαντικοί άλλοι γι' αυτά. Τα παιδιά συγκρίνουν αυτό που πιστεύουν πως είναι με αυτό που θεωρούν πως οι άλλοι θα ήθελαν να είναι ή είναι κοινωνικά αποδεκτό και προσαρμόζονται ώστε να είναι αρεστά και αποδεκτά.

Η πρώτη πιο απλή σύλληψη του εαυτού είναι αυτή που εκδηλώνεται μετά το τέλος του αισθητικοκινητικού σχεδίου, όταν το νήπιο ξεχωρίζει τον εαυτό του από τον έξω κόσμο. Σταδιακά διευρύνεται το περιεχόμενό του και προσλαμβάνει ολοένα και πιο αφηρημένες ιδιότητες. Παράλληλη πορεία στην εξέλιξη της έννοιας του εαυτού ακολουθεί και η αυτοεκτίμηση.

Στη πρώιμη παιδική ηλικία η αυτοεκτίμηση ναι μεν έχει αρχίσει να διαμορφώνεται, ωστόσο δεν είναι ακόμα μετρίσιμη. Από την ηλικία τον 5 μέχρι και 8 ετών το παιδί αρχίζει ολοένα και περισσότερο να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του. Τα παιδία αρχίζουν να σχηματίζουν μια γνώμη για τον εαυτό τους, σχετικά με τις αξίες και τις ικανότητές τους σε πέντε τομείς: την εμφάνισή τους, την κοινωνική αποδοχή, την σχολική ικανότητα, τις αθλητικές και καλλιτεχνικές δεξιότητες. Μεγαλώνοντας το παιδί συνειδητοποιεί τι μπορεί και τι δεν μπορεί να κάνει. 

Αναπόφευκτα η αυτοεκτίμηση επηρεάζει τη συμπεριφορά τους καθώς το παιδί προσπαθεί να διατηρήσει και να προφυλάξει την αίσθηση της αυταξίας του έναντι των προβλημάτων, των δυσκολιών και των αλλαγών που προκύπτουν στη ζωή. Η αυτό-εικόνα κατά τη μέση παιδική ηλικία (8-14) καθιερώνεται πλέον μέσα από 4 στάδια: σχολικές επιδόσεις, σωματική εμφάνιση, αποδοχή από συνομηλίκους και συμπεριφορά.

Με βάση όλα τα παραπάνω και έχοντας προσπαθήσει να αποτυπώσουμε τις έννοιες όσο τον δυνατόν πιο ξεκάθαρα, οι γονείς είναι η αυθεντία στα μάτια των παιδιών, οι πιο σημαντικοί τους άλλοι, η πιο βασική τους σχέση πάνω στην οποία οικοδομείται οποιαδήποτε άλλη σχέση και καλλιεργείται κάθε ταυτότητα και αυτό-εικόνα τους. Με λίγα λόγια είναι όλος τους ο κόσμος. Οι γονείς είναι οι συνδιαμορφωτές της κάθε γνωστικής διεργασίας που κρύβεται πίσω από την ερμηνεία που θα δώσει το κάθε παιδί στο «είναι» του και στο περιβάλλον του. Η κάθε λέξη του γονιού έχει κυριολεκτική «χροιά» για το παιδί και η μόνη απαίτησή του είναι η άνευ όρων αγάπη. Η αποδοχή, το ειλικρινές ενδιαφέρον και η προσωπική δουλειά όσον αφορά τον εαυτό είναι έννοιες στις οποίες οι γονείς καλούνται να επενδύσουν ώστε να βοηθήσουν τα παιδιά τους να αναπτυχθούν. Αλλά και ως ενήλικες στην προσπάθεια μας να αναπτυχθούμε πνευματικά και προσωπικά, η αποδοχή του εαυτού, μας πάει ένα βήμα πιο κοντά στην αλλαγή και στην υποκειμενική μας ευτυχία.

Βιβλιογραφία